Karakale (Sürmeli Kalesi)
İğdır il merkezinin 25 km. batısında, Tuzluca-Iğdır arasında, Araş ırmağının güneyinde, bugünkü İğdır Tuzluca karayolunun Tuzluca istikametinde sağda, ovaya hâkim bir tepecik üzerinde yer almaktadır.
Sürmeli Kalesi'ni kimlerin, hangi tarihte yaptırdığı bilinmemektedir. Ancak kalenin 1064 yılından önce var olduğu ve bu tarihte Büyük Selçuklular tarafından fethedildiğini biliyoruz79. Selçuklu tarihi Ahbarü-d-Devletis-Selçukiyye, bölgedeki kalelerin hepsinin adını vermemekle birlikte, Karakale hakkında az da olsa bir bilgi vermektedir. Bu kaynakta da kaleyi yaptıranlar hakkında herhangi bir bilgi verilmemiştir.
Kale'yi inşa eden ustalar hakkında hiçbir bilgiye sahip değiliz. Kaynaklarda da bu kalenin şekillenmesinde çalışan ustalardan bahsedilmemiştir.
Bugün ayakta kalan surların üzerinde ve kale yerleşim bölgesinde hiçbir kitabeye rastlanılmamıştır.
Karakale'nin ne zaman yapıldığı bilinmemektedir. Ancak Orta Çağ'da da sık sık anılan ve Dede Korkut hikâyelerinde de adı geçen bölgedeki önemli bir kaledir.1044 yılına kadar Ani Bagrathlan'mn elinde olan Sürmeli Kalesi ve Sürmeli Çukuru, 1044 yılında Şeddatlı Gence ve Divin Emirliği yönetimi altına girmiş, bölge 1047 yılında da Bizanslıların topraklarına katılmıştır.1047-1064 yıllan arasında Bizans hâkimiyetinde kalan bölge, 1064 yılında Büyük Selçukluların hâkimiyeti altına girmiştir. Sürmeli Çukuru bölgesi ve kalesinin Büyük Selçukluların eline geçmesini Selçuklu kaynaklarından aktaralım: "Büyük Selçuklu Sultanı Alp-Arslan 22 Şubat 1064 de Rey'den, Azerbaycan'a harekât etti. Askerlerle birlikte yöredeki dar geçitlerden ve dağ yollarından geçerek Nahçıvan'a vardı. Sultan, Araş Nehrİ'ni geçmek İçin gemiler yapılmasını emretti. Sultan, asker toplama ve gemi yapımı işini hallettikten sonra Gürcistan seferine çıktı. Ordudaki yerine oğlu Melikşah ve veziri Nizamülmülk'ü tayin etti".
"Nizamülmülk yanında olduğu halde Melikşah, elindeki ordu kolu ile Nahçıvan'm batı komşusu Sürmeli Çukuru'na, Ağrı Dağlan kuzeyine girdiler. Sultanın oğlu Sultan Celalüd-Devle Melikşah ilerleyerek bir kalaya ( İğdır) hücum ettiler ki, orada Rumların okçuları bulunuyorlardı. Bunlar, Müslüman askerlerden birçoğunu öldürdüler. Sonra, Nizamülmülk ve Horasan Amidi, atlarından indiler, piyade oldular; Sultan Melikşah, bir ok atarak kalenin emirim boynundan vurdu. Kâfirler kendilerini taşlarla müdafaa ettiler. Nihayet yüksek bir tepeye doğru gittiler; kaçtılar, dağların tepelerine tırmanıp çıktılar. İslam askeri galip gelip, kalanların hepsini kılıçtan geçirdiler, Hiçbirini bırakmadılar".
''Buna müteakip Melikşah Sürmari denilen kaleye gitti. Bu kalede akarsular ve bostanlar vardı, bunu fethetti. Bunun yakınında bir kale daha vardı. Melikşah bunu da fethedip, sonra harap etmek istediyse de, vezir Nizamülmülk; müslümanlar için bu muhkem bir kale, sağlam bir üsttür ve huduttur diyerek, bundan men etti".
1156 yılında Ani tahtına geçmek isteyen Fedlün, ağabeyisi Şeddad'ı şehirden kaçırıp hükümete başladı. Fahrettin Şeddad da burada kalmayarak dayısının bulunduğu Sürmeliye gitti"80.
1223 ağustos-eylül ayında Armenia bölgesinin Ahlat şehrine bağlı Sürmeli Kalesi emiri olan zat, o günlerde Ahlat emiri olan Şehabuttin Gazibel Adil EbibekrBin Eyyub'in yanma gitmişti. Kalesinden ayrılıp geldiğinde Sürmelimde ona vekâlet etmek üzere emirlerinden birisini bırakmış, etrafına topladığı askerlerle birlikte Gürcüler'in ülkesine akın edip, birçok Gürcü köyünü yağmaladıktan sonra geri dönmüştü.
Gürcüler bu olup bitenleri duymuş, bunun üzerine de Divin Emiri Selve adındaki Gürcü hükümdarı askerlerini toplayıp Sürmeli Kalesi'ne doğru yürümüş ve kaleyi günlerce muhasara etmiştir. Selve Sürmeli Kalesi'nin çevresini yağmaladıktan sonra geri dönmüştü.
Sürmeli Emiri Gürcülerin bu saldırısını haber alınca derhal kalesine doğru yürümüş ve Gürcülerin oradan ayrıldıkları gün kendisi de Sürmeli'ye ulaşmıştı. Hemen askerlerini alıp Gürcüleri takibe koyulmuş ve onlara karşı giriştiği saldırıda birçok insanı öldürdüğü gibi, bir hayli ganimet almış, hatta giden mallarının bir kısmını kurtarmıştı81.
13-16 Aralık ramazan bayramını Tebriz'de geçiren Harzemşah Mengüberti Sürmari emirine, yurduna dönmesi için izin verip, hastalanmış bulunan Baş-Divan Kâtibi/Beğlikçisİ Muharnmed Nesevi'yi ordusuna hareket üssü ve saltanatına ikinci merkez edindiği Sürmari şehrinde bıraktı82. Nesevi rahatsız olduğu için Tiflis seferine katılamadığını, Sürmari şehrinde oturup buraya gelip giden elçilerden divana girip çıkan her şeyden mesul olduğunu, şubat-ağustos ayları arasında yedi ay boyunca Sürmari'de kaldığım belirtir8^.
Harzemşah, Sürmari şehrine dönünce Araş üzerindeki Sürmari Köprüsü'nün tamir edilmesini ferman buyurdu; köprü, Beğlikçi Nesevi ile şehrin beylerinden iki kişinin nezaretinde yaptırıldı. Sultan bu köprüden geçerek şehrin doğusunda konakladı. Sonra da Ahlat üzerine akıncılar gönderen sultan, gelen yağma mallarını Sürmari'deki ambarlara yığdırmıştır84.
1227 yılında Cingizlilerin eline geçen Sürmari şehri 1240 yılında Selçuklu ordusunun şehre girmesiyle Selçuklular'a geçti.1242 yılında Kara-Bahadır isimli Cingizli bir komutan Ani'den hareketle Sürmari'ye hücum edip, içindebulunan her şeyi yağmalamıştır .
1386 yılında Timur, ilk yakın doğu seferi sırasında Araş ırmağının sağ kıyısında bulunan Sürmeli Kalesi'ni dört bir yandan kuşatarak almış ve kalenin Tuman isimli Türkmen hâkimini esir etmiştir86.
Orta Çağın en mühim şehirlerinden biri olan Sürmari çok az kimse tarafından anlatılmıştır. Bunlardan biri de CLAVİJO'dur. İspanyol elçisi Clavijo, Timur'la görüşmek üzere İran'a giderken uğradığı Sürmeli şehri hakkında şunları yazmaktadır: "Şimdi Sözmari/Surmari şehrini tarif edeceğiz. Bize anlatıldığına göre, tufandan sonra kurulan ilk yer burasıdır. Biz buraya, 29
Mayıs Perşembe günü öğle üzeri ulaştık. Surmari büyük bir şehirdir. Ararat Dağı buradan altı fersah ötelere kadar uzanıyor. Nuh'un gemisi bu dağın üzerine konmuştu. Araş Nehri'nin kenarında olan Surmari, bir taraftan derin bir vadiyle çevrilmekte, diğer taraflarında da sarp dağlar yükselmektedir. Bu bakımdan şehir son derece muhkem bir yerdedir. Kapısı üzerinde kuvvetli kuleleri olan bir kalesi vardır. Kalesinin biri dış, biri de iç olmak üzere iki kapısı vardır. Hakikaten bu Surmari şehri tufandan sonra kuru toprak üzerine kurulan, ilk şehirdir. Burayı kuranlar, Nuh'un oğullarıdır".
"Şehirde yaşayanların anlattığına göre, bundan on sekiz sene evvel bu gün, şehre hâkim olan Toktamış Han, burayı muhasara ederek gece gündüz saldırmış. Muhasaranın 12. günü iki taraf anlaşmış. Anlaşmaya göre, Toktamış Han gidecek, yani kendisi ve askerleri şehre girmeyecek, buna karşılık şehir ona vergi ödeyecek. Toktamış bu şartı kabul etmiş, bir de, şehirdeki savaşçılardan yansının Gürcülere karşı kendisinin yanında yer almasını istemiş. Çünkü Toktamış, Gürcülerin Jorc nammdaki hükümdanyla savaşmak düşüncesindeydi. Bunu kabul eden şehrin savaşçıları, dışarı çıkar çıkmaz Toktamış askerlerine şehre hücum emrini vermiş. Şehre giren Toktamış askeri, şehrin surlarını yıkmış ve karşı koymaya kalkışanları öldürmüştür. O zamanlar burada yaşayanların çoğu Ermeni iken, bu gün onların yerini müslümanlar almış. Surmari'de eski yapılara sık sık rastlanır. Ertesi gün (Cuma) Surmari'den hareket ettik"87.
Sürmeli Kalesi ve Şehri Timur'dan sonra Karakoyunlular'm idaresine geçmiş ve Karakoyunlu İskender ile Kara Yusuf un Azerbaycan'ı almaları için kışladıkları bir üs olmuştur88.
Ebu'I-Fida Sürmari'nin "Tiflis ile Ahlat arasında büyük bir kale" olduğunu kaydetmektedir89. Sürmari/Sürmeli Kalesi 1664 ve 1840 yıllarında meydana gelen ( özellikle 1664 depreminin çok şiddetli olduğu ve yedi gün yedi gece sürdüğü belirtiliyor)90. Depremlerde büyük Ölçüde yıkıldığı anlaşılıyor.
Bugünkü veriler ışığında kale surlarının tam anlamıyla yerini ve şeklini belirleyebilmek güçtür. Ancak kalan izlerden kalenin oturduğu arazinin konumu bize belirli ipuçları vermektedir. Bu ipuçlarından yola çıkarak dış kalenin genel Mayıs Perşembe günü öğle üzeri ulaştık. Surmari büyük bir şehirdir. Ararat Dağı buradan altı fersah ötelere kadar uzanıyor. Nuh'un gemisi bu dağın üzerine konmuştu. Araş Nehri'nin kenarında olan Surmari, bir taraftan derin bir vadiyle çevrilmekte, diğer taraflarında da sarp dağlar yükselmektedir. Bu bakımdan şehir son derece muhkem bir yerdedir. Kapısı üzerinde kuvvetli kuleleri olan bir kalesi vardır. Kalesinin biri dış, biri de iç olmak üzere iki kapısı vardır. Hakikaten bu Surmari şehri tufandan sonra kuru toprak üzerine kurulan, ilk şehirdir. Burayı kuranlar, Nuh'un oğullarıdır".
"Şehirde yaşayanların anlattığına göre, bundan on sekiz sene evvel bu gün, şehre hâkim olan Toktamış Han, burayı muhasara ederek gece gündüz saldırmış. Muhasaranın 12. günü iki taraf anlaşmış. Anlaşmaya göre, Toktamış Han gidecek, yani kendisi ve askerleri şehre girmeyecek, buna karşılık şehir ona vergi ödeyecek. Toktamış bu şartı kabul etmiş, bir de, şehirdeki savaşçılardan yansının Gürcülere karşı kendisinin yanında yer almasını istemiş. Çünkü Toktamış, Gürcülerin Jorc nammdaki hükümdanyla savaşmak düşüncesindeydi. Bunu kabul eden şehrin savaşçıları, dışarı çıkar çıkmaz Toktamış askerlerine şehre hücum emrini vermiş. Şehre giren Toktamış askeri, şehrin surlarını yıkmış ve karşı koymaya kalkışanları öldürmüştür. O zamanlar burada yaşayanların çoğu Ermeni iken, bu gün onların yerini müslümanlar almış. Surmari'de eski yapılara sık sık rastlanır. Ertesi gün (Cuma) Surmari'den hareket ettik"87.
Sürmeli Kalesi ve Şehri Timur'dan sonra Karakoyunlular'm idaresine geçmiş ve Karakoyunlu İskender ile Kara Yusuf un Azerbaycan'ı almaları için kışladıkları bir üs olmuştur88.
Ebu'I-Fida Sürmari'nin "Tiflis ile Ahlat arasında büyük bir kale" olduğunu kaydetmektedir89. Sürmari/Sürmeli Kalesi 1664 ve 1840 yıllarında meydana gelen ( özellikle 1664 depreminin çok şiddetli olduğu ve yedi gün yedi gece sürdüğü belirtiliyor)90. Depremlerde büyük Ölçüde yıkıldığı anlaşılıyor.
Bugünkü veriler ışığında kale surlarının tam anlamıyla yerini ve şeklini belirleyebilmek güçtür. Ancak kalan izlerden kalenin oturduğu arazinin konumu bize belirli ipuçları vermektedir. Bu ipuçlarından yola çıkarak dış kalenin genel bir profilini çıkarmak mümkündür. Buna göre kale Araş Irmağı'nın güney kenarında yer almaktadır. Araş Irmağı bu kesimde derin bir vadinin tabanında akar. Kale. Irmağın hemen kenarında dik yarlar halinde yükselen kayalık tepenin üzerinde inşa edilmiştir. Kuzey taraftan Araş Irmağı ile sınırlanan kale, güney ve doğu taraftan derin bir vadiyle çevrilmiştir. Ancak kalenin bulunduğu noktanın, ırmaktan oldukça yüksekte olması ve yine güney, güneybatı ve doğu yönde uzanan derin bir vadinin kalenin hemen dibinden geçerek etrafım çevirmesi, kaleyi bir tepenin üzerindeymiş gibi göstermektedir. Tabanında kurumuş bir dere yatağı bulunan bu vadi bir kanyon görünümündedir. Bu şekilde kalenin üç tarafı ırmak ve kuru vadiyle çevrili olup, sadece batı tarafı açık düz araziye uzanmaktadır
Clavijo Seyahatnamesinde, kalenin son derece muhkem bir yerde olduğunu ve kapısı üzerinde kuvvetli kuleleri olan kalesinin biri dış, biri de iç olmak üzere iki kapısı olduğunu belirtir91.
Clavijo'nun seyahatnamesinde bahsettiği bir dış, bir iç kapının olduğu sur duvarlarının izi, kalenin batı tarafında temel seviyesinde de olsa görülebilmektedir.2 m, kalınlığı bulan birinci sur duvarından geçtikten sonra, yaklaşık 50 m. doğuda aynı kalınlıkta ikinci sur duvarıyla karşılaşılıyor. Bu sur duvarından yaklaşık 30 m. ileride ise bugün kısmen ayakta olan iç kale yer almaktadır.
İç kale 17x8m. ebadında olup, kuzey, doğu ve güney duvarlarının kalınlığı 1.40 m. iken batı duvarının kalınlığı 2 m. dir. İç kale tamamen düzgün siyah kesme taşlardan yapılmış olup, iç dolgu malzemesi olarak Horasan harcı ile yoğrulmuş küçük moloz taşlar kullanılmıştır.
İç kalenin doğu duvarında biri yıkık durumda olan dört adet mazgal penceresi dikkati çekmektedir. Ok atmak için yapıldığı bilinen bu mazgalların kalenin düzlüğe açılan batı kısmı yerine kalenin iç tarafa bakan doğu duvarında olması ilgi çekicidir
Karakale (İç kale) ve doğudan görünüm
Diğer duvarlardan 60 cm. daha kaim olan batı duvarı büyük ölçüde ayakta olup, sadece üst kısımları yıkılmıştır. İç kalede en kötü durumda olan güney duvarıdır. Muhtemelen iç kaleye girişin sağlandığı bu duvar büyük ölçüde yıkılmış olup, doğu taraftaki çok az bir kısmı ayakta kalabilmiştir. Çok az bir kısmı yıkılan ve büyük oranda ayakta olan kuzey duvarında, iç kalenin hemen tamamında görülen tamir izleri görülebilmektedir.
Sürmeli Kalesi'nin inşa tarzı ve kullanılan malzeme hakkında kısmen de olsa bugün ayakta olan iç kale, bir fikir vermektedir. İç kalenin batısında, iç kale ile ikinci sur duvarı arasında, bütün kale yerleşiminde olduğu gibi niteliği anlaşılamayan yapı kalıntıları görülmektedir.
Sürmeli kalesi'nde ayakta olan ender kalıntılardan biri de, iç kalenin kuzey tarafında Araş Irmağı'na bakan uç seviyede yer alan ikiz gözetleme kulesidir. İkiz Kule Araş nehrinin kıvrılarak aktığı derin vadiye bakmakta olup, doğal kayalar üzerine inşa edilmiştir. İkiz gözetleme kulesinde iki renkli taş işçiliği
görülmektedir. Düzgün kesme taşlarla kaplanan kule de, iç kalede olduğu gibi Horasan harcıyla yoğrulmuş, küçük moloz taşlar dolgu malzemesi olarak kullanılmıştır. İçten tonoz örtülü kulenin dış örtüsü yıkılmıştır. Yine kulenin güney taraftan düzlüğe açılan giriş kısmı da bir hayli harap durumdadır.
Kuzey, güney ve doğu taraftan tamamen doğal bir şekilde korunan kalenin kuzey tarafında ikiz bir kuleyle, bir de sur ayağı olduğu anlaşılan bir kalıntının dışında bugün başka hiçbir iz kalmamıştır
Karakale kuzey doğal kayalıklar
Kuzeyden derin bir vadi içinde kıvrılarak akan Araş nehri ile çevrelenen kale, güney ve doğudan derin yarlardan oluşan ve bugün kurumuş olan dere yatağı ile çevrilidir. Derenin geçmiş zamanlarda aktığı ve suyun yatağını yıkmaması için bölgeye has siyah kesme taşlardan set biçiminde duvarlar Örüldüğü görülmektedir. Her ne kadar kaynaklarda kuvvetli kuleleri olan kalenin biri dış, biri de iç olmak üzere iki kapısı olduğu geçiyorsa da, kaleden geriye kalan kısımda bunlar yoktur.
Sürmeli Kalesi (Karakale), 17.03.1989 tarihinde Erzurum Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nun 128 no. 'lu kararıyla, askeri kale grup ve tanımı ile koruma altına alınmıştır.
Sürmeli Kalesi'ni kimlerin, hangi tarihte yaptırdığı bilinmemektedir. Ancak kalenin 1064 yılından önce var olduğu ve bu tarihte Büyük Selçuklular tarafından fethedildiğini biliyoruz79. Selçuklu tarihi Ahbarü-d-Devletis-Selçukiyye, bölgedeki kalelerin hepsinin adını vermemekle birlikte, Karakale hakkında az da olsa bir bilgi vermektedir. Bu kaynakta da kaleyi yaptıranlar hakkında herhangi bir bilgi verilmemiştir.
Kale'yi inşa eden ustalar hakkında hiçbir bilgiye sahip değiliz. Kaynaklarda da bu kalenin şekillenmesinde çalışan ustalardan bahsedilmemiştir.
Bugün ayakta kalan surların üzerinde ve kale yerleşim bölgesinde hiçbir kitabeye rastlanılmamıştır.
Karakale'nin ne zaman yapıldığı bilinmemektedir. Ancak Orta Çağ'da da sık sık anılan ve Dede Korkut hikâyelerinde de adı geçen bölgedeki önemli bir kaledir.1044 yılına kadar Ani Bagrathlan'mn elinde olan Sürmeli Kalesi ve Sürmeli Çukuru, 1044 yılında Şeddatlı Gence ve Divin Emirliği yönetimi altına girmiş, bölge 1047 yılında da Bizanslıların topraklarına katılmıştır.1047-1064 yıllan arasında Bizans hâkimiyetinde kalan bölge, 1064 yılında Büyük Selçukluların hâkimiyeti altına girmiştir. Sürmeli Çukuru bölgesi ve kalesinin Büyük Selçukluların eline geçmesini Selçuklu kaynaklarından aktaralım: "Büyük Selçuklu Sultanı Alp-Arslan 22 Şubat 1064 de Rey'den, Azerbaycan'a harekât etti. Askerlerle birlikte yöredeki dar geçitlerden ve dağ yollarından geçerek Nahçıvan'a vardı. Sultan, Araş Nehrİ'ni geçmek İçin gemiler yapılmasını emretti. Sultan, asker toplama ve gemi yapımı işini hallettikten sonra Gürcistan seferine çıktı. Ordudaki yerine oğlu Melikşah ve veziri Nizamülmülk'ü tayin etti".
"Nizamülmülk yanında olduğu halde Melikşah, elindeki ordu kolu ile Nahçıvan'm batı komşusu Sürmeli Çukuru'na, Ağrı Dağlan kuzeyine girdiler. Sultanın oğlu Sultan Celalüd-Devle Melikşah ilerleyerek bir kalaya ( İğdır) hücum ettiler ki, orada Rumların okçuları bulunuyorlardı. Bunlar, Müslüman askerlerden birçoğunu öldürdüler. Sonra, Nizamülmülk ve Horasan Amidi, atlarından indiler, piyade oldular; Sultan Melikşah, bir ok atarak kalenin emirim boynundan vurdu. Kâfirler kendilerini taşlarla müdafaa ettiler. Nihayet yüksek bir tepeye doğru gittiler; kaçtılar, dağların tepelerine tırmanıp çıktılar. İslam askeri galip gelip, kalanların hepsini kılıçtan geçirdiler, Hiçbirini bırakmadılar".
''Buna müteakip Melikşah Sürmari denilen kaleye gitti. Bu kalede akarsular ve bostanlar vardı, bunu fethetti. Bunun yakınında bir kale daha vardı. Melikşah bunu da fethedip, sonra harap etmek istediyse de, vezir Nizamülmülk; müslümanlar için bu muhkem bir kale, sağlam bir üsttür ve huduttur diyerek, bundan men etti".
1156 yılında Ani tahtına geçmek isteyen Fedlün, ağabeyisi Şeddad'ı şehirden kaçırıp hükümete başladı. Fahrettin Şeddad da burada kalmayarak dayısının bulunduğu Sürmeliye gitti"80.
1223 ağustos-eylül ayında Armenia bölgesinin Ahlat şehrine bağlı Sürmeli Kalesi emiri olan zat, o günlerde Ahlat emiri olan Şehabuttin Gazibel Adil EbibekrBin Eyyub'in yanma gitmişti. Kalesinden ayrılıp geldiğinde Sürmelimde ona vekâlet etmek üzere emirlerinden birisini bırakmış, etrafına topladığı askerlerle birlikte Gürcüler'in ülkesine akın edip, birçok Gürcü köyünü yağmaladıktan sonra geri dönmüştü.
Gürcüler bu olup bitenleri duymuş, bunun üzerine de Divin Emiri Selve adındaki Gürcü hükümdarı askerlerini toplayıp Sürmeli Kalesi'ne doğru yürümüş ve kaleyi günlerce muhasara etmiştir. Selve Sürmeli Kalesi'nin çevresini yağmaladıktan sonra geri dönmüştü.
Sürmeli Emiri Gürcülerin bu saldırısını haber alınca derhal kalesine doğru yürümüş ve Gürcülerin oradan ayrıldıkları gün kendisi de Sürmeli'ye ulaşmıştı. Hemen askerlerini alıp Gürcüleri takibe koyulmuş ve onlara karşı giriştiği saldırıda birçok insanı öldürdüğü gibi, bir hayli ganimet almış, hatta giden mallarının bir kısmını kurtarmıştı81.
13-16 Aralık ramazan bayramını Tebriz'de geçiren Harzemşah Mengüberti Sürmari emirine, yurduna dönmesi için izin verip, hastalanmış bulunan Baş-Divan Kâtibi/Beğlikçisİ Muharnmed Nesevi'yi ordusuna hareket üssü ve saltanatına ikinci merkez edindiği Sürmari şehrinde bıraktı82. Nesevi rahatsız olduğu için Tiflis seferine katılamadığını, Sürmari şehrinde oturup buraya gelip giden elçilerden divana girip çıkan her şeyden mesul olduğunu, şubat-ağustos ayları arasında yedi ay boyunca Sürmari'de kaldığım belirtir8^.
Harzemşah, Sürmari şehrine dönünce Araş üzerindeki Sürmari Köprüsü'nün tamir edilmesini ferman buyurdu; köprü, Beğlikçi Nesevi ile şehrin beylerinden iki kişinin nezaretinde yaptırıldı. Sultan bu köprüden geçerek şehrin doğusunda konakladı. Sonra da Ahlat üzerine akıncılar gönderen sultan, gelen yağma mallarını Sürmari'deki ambarlara yığdırmıştır84.
1227 yılında Cingizlilerin eline geçen Sürmari şehri 1240 yılında Selçuklu ordusunun şehre girmesiyle Selçuklular'a geçti.1242 yılında Kara-Bahadır isimli Cingizli bir komutan Ani'den hareketle Sürmari'ye hücum edip, içindebulunan her şeyi yağmalamıştır .
1386 yılında Timur, ilk yakın doğu seferi sırasında Araş ırmağının sağ kıyısında bulunan Sürmeli Kalesi'ni dört bir yandan kuşatarak almış ve kalenin Tuman isimli Türkmen hâkimini esir etmiştir86.
Orta Çağın en mühim şehirlerinden biri olan Sürmari çok az kimse tarafından anlatılmıştır. Bunlardan biri de CLAVİJO'dur. İspanyol elçisi Clavijo, Timur'la görüşmek üzere İran'a giderken uğradığı Sürmeli şehri hakkında şunları yazmaktadır: "Şimdi Sözmari/Surmari şehrini tarif edeceğiz. Bize anlatıldığına göre, tufandan sonra kurulan ilk yer burasıdır. Biz buraya, 29
Mayıs Perşembe günü öğle üzeri ulaştık. Surmari büyük bir şehirdir. Ararat Dağı buradan altı fersah ötelere kadar uzanıyor. Nuh'un gemisi bu dağın üzerine konmuştu. Araş Nehri'nin kenarında olan Surmari, bir taraftan derin bir vadiyle çevrilmekte, diğer taraflarında da sarp dağlar yükselmektedir. Bu bakımdan şehir son derece muhkem bir yerdedir. Kapısı üzerinde kuvvetli kuleleri olan bir kalesi vardır. Kalesinin biri dış, biri de iç olmak üzere iki kapısı vardır. Hakikaten bu Surmari şehri tufandan sonra kuru toprak üzerine kurulan, ilk şehirdir. Burayı kuranlar, Nuh'un oğullarıdır".
"Şehirde yaşayanların anlattığına göre, bundan on sekiz sene evvel bu gün, şehre hâkim olan Toktamış Han, burayı muhasara ederek gece gündüz saldırmış. Muhasaranın 12. günü iki taraf anlaşmış. Anlaşmaya göre, Toktamış Han gidecek, yani kendisi ve askerleri şehre girmeyecek, buna karşılık şehir ona vergi ödeyecek. Toktamış bu şartı kabul etmiş, bir de, şehirdeki savaşçılardan yansının Gürcülere karşı kendisinin yanında yer almasını istemiş. Çünkü Toktamış, Gürcülerin Jorc nammdaki hükümdanyla savaşmak düşüncesindeydi. Bunu kabul eden şehrin savaşçıları, dışarı çıkar çıkmaz Toktamış askerlerine şehre hücum emrini vermiş. Şehre giren Toktamış askeri, şehrin surlarını yıkmış ve karşı koymaya kalkışanları öldürmüştür. O zamanlar burada yaşayanların çoğu Ermeni iken, bu gün onların yerini müslümanlar almış. Surmari'de eski yapılara sık sık rastlanır. Ertesi gün (Cuma) Surmari'den hareket ettik"87.
Sürmeli Kalesi ve Şehri Timur'dan sonra Karakoyunlular'm idaresine geçmiş ve Karakoyunlu İskender ile Kara Yusuf un Azerbaycan'ı almaları için kışladıkları bir üs olmuştur88.
Ebu'I-Fida Sürmari'nin "Tiflis ile Ahlat arasında büyük bir kale" olduğunu kaydetmektedir89. Sürmari/Sürmeli Kalesi 1664 ve 1840 yıllarında meydana gelen ( özellikle 1664 depreminin çok şiddetli olduğu ve yedi gün yedi gece sürdüğü belirtiliyor)90. Depremlerde büyük Ölçüde yıkıldığı anlaşılıyor.
Bugünkü veriler ışığında kale surlarının tam anlamıyla yerini ve şeklini belirleyebilmek güçtür. Ancak kalan izlerden kalenin oturduğu arazinin konumu bize belirli ipuçları vermektedir. Bu ipuçlarından yola çıkarak dış kalenin genel Mayıs Perşembe günü öğle üzeri ulaştık. Surmari büyük bir şehirdir. Ararat Dağı buradan altı fersah ötelere kadar uzanıyor. Nuh'un gemisi bu dağın üzerine konmuştu. Araş Nehri'nin kenarında olan Surmari, bir taraftan derin bir vadiyle çevrilmekte, diğer taraflarında da sarp dağlar yükselmektedir. Bu bakımdan şehir son derece muhkem bir yerdedir. Kapısı üzerinde kuvvetli kuleleri olan bir kalesi vardır. Kalesinin biri dış, biri de iç olmak üzere iki kapısı vardır. Hakikaten bu Surmari şehri tufandan sonra kuru toprak üzerine kurulan, ilk şehirdir. Burayı kuranlar, Nuh'un oğullarıdır".
"Şehirde yaşayanların anlattığına göre, bundan on sekiz sene evvel bu gün, şehre hâkim olan Toktamış Han, burayı muhasara ederek gece gündüz saldırmış. Muhasaranın 12. günü iki taraf anlaşmış. Anlaşmaya göre, Toktamış Han gidecek, yani kendisi ve askerleri şehre girmeyecek, buna karşılık şehir ona vergi ödeyecek. Toktamış bu şartı kabul etmiş, bir de, şehirdeki savaşçılardan yansının Gürcülere karşı kendisinin yanında yer almasını istemiş. Çünkü Toktamış, Gürcülerin Jorc nammdaki hükümdanyla savaşmak düşüncesindeydi. Bunu kabul eden şehrin savaşçıları, dışarı çıkar çıkmaz Toktamış askerlerine şehre hücum emrini vermiş. Şehre giren Toktamış askeri, şehrin surlarını yıkmış ve karşı koymaya kalkışanları öldürmüştür. O zamanlar burada yaşayanların çoğu Ermeni iken, bu gün onların yerini müslümanlar almış. Surmari'de eski yapılara sık sık rastlanır. Ertesi gün (Cuma) Surmari'den hareket ettik"87.
Sürmeli Kalesi ve Şehri Timur'dan sonra Karakoyunlular'm idaresine geçmiş ve Karakoyunlu İskender ile Kara Yusuf un Azerbaycan'ı almaları için kışladıkları bir üs olmuştur88.
Ebu'I-Fida Sürmari'nin "Tiflis ile Ahlat arasında büyük bir kale" olduğunu kaydetmektedir89. Sürmari/Sürmeli Kalesi 1664 ve 1840 yıllarında meydana gelen ( özellikle 1664 depreminin çok şiddetli olduğu ve yedi gün yedi gece sürdüğü belirtiliyor)90. Depremlerde büyük Ölçüde yıkıldığı anlaşılıyor.
Bugünkü veriler ışığında kale surlarının tam anlamıyla yerini ve şeklini belirleyebilmek güçtür. Ancak kalan izlerden kalenin oturduğu arazinin konumu bize belirli ipuçları vermektedir. Bu ipuçlarından yola çıkarak dış kalenin genel bir profilini çıkarmak mümkündür. Buna göre kale Araş Irmağı'nın güney kenarında yer almaktadır. Araş Irmağı bu kesimde derin bir vadinin tabanında akar. Kale. Irmağın hemen kenarında dik yarlar halinde yükselen kayalık tepenin üzerinde inşa edilmiştir. Kuzey taraftan Araş Irmağı ile sınırlanan kale, güney ve doğu taraftan derin bir vadiyle çevrilmiştir. Ancak kalenin bulunduğu noktanın, ırmaktan oldukça yüksekte olması ve yine güney, güneybatı ve doğu yönde uzanan derin bir vadinin kalenin hemen dibinden geçerek etrafım çevirmesi, kaleyi bir tepenin üzerindeymiş gibi göstermektedir. Tabanında kurumuş bir dere yatağı bulunan bu vadi bir kanyon görünümündedir. Bu şekilde kalenin üç tarafı ırmak ve kuru vadiyle çevrili olup, sadece batı tarafı açık düz araziye uzanmaktadır
Clavijo Seyahatnamesinde, kalenin son derece muhkem bir yerde olduğunu ve kapısı üzerinde kuvvetli kuleleri olan kalesinin biri dış, biri de iç olmak üzere iki kapısı olduğunu belirtir91.
Clavijo'nun seyahatnamesinde bahsettiği bir dış, bir iç kapının olduğu sur duvarlarının izi, kalenin batı tarafında temel seviyesinde de olsa görülebilmektedir.2 m, kalınlığı bulan birinci sur duvarından geçtikten sonra, yaklaşık 50 m. doğuda aynı kalınlıkta ikinci sur duvarıyla karşılaşılıyor. Bu sur duvarından yaklaşık 30 m. ileride ise bugün kısmen ayakta olan iç kale yer almaktadır.
İç kale 17x8m. ebadında olup, kuzey, doğu ve güney duvarlarının kalınlığı 1.40 m. iken batı duvarının kalınlığı 2 m. dir. İç kale tamamen düzgün siyah kesme taşlardan yapılmış olup, iç dolgu malzemesi olarak Horasan harcı ile yoğrulmuş küçük moloz taşlar kullanılmıştır.
İç kalenin doğu duvarında biri yıkık durumda olan dört adet mazgal penceresi dikkati çekmektedir. Ok atmak için yapıldığı bilinen bu mazgalların kalenin düzlüğe açılan batı kısmı yerine kalenin iç tarafa bakan doğu duvarında olması ilgi çekicidir
Karakale (İç kale) ve doğudan görünüm
Diğer duvarlardan 60 cm. daha kaim olan batı duvarı büyük ölçüde ayakta olup, sadece üst kısımları yıkılmıştır. İç kalede en kötü durumda olan güney duvarıdır. Muhtemelen iç kaleye girişin sağlandığı bu duvar büyük ölçüde yıkılmış olup, doğu taraftaki çok az bir kısmı ayakta kalabilmiştir. Çok az bir kısmı yıkılan ve büyük oranda ayakta olan kuzey duvarında, iç kalenin hemen tamamında görülen tamir izleri görülebilmektedir.
Sürmeli Kalesi'nin inşa tarzı ve kullanılan malzeme hakkında kısmen de olsa bugün ayakta olan iç kale, bir fikir vermektedir. İç kalenin batısında, iç kale ile ikinci sur duvarı arasında, bütün kale yerleşiminde olduğu gibi niteliği anlaşılamayan yapı kalıntıları görülmektedir.
Sürmeli kalesi'nde ayakta olan ender kalıntılardan biri de, iç kalenin kuzey tarafında Araş Irmağı'na bakan uç seviyede yer alan ikiz gözetleme kulesidir. İkiz Kule Araş nehrinin kıvrılarak aktığı derin vadiye bakmakta olup, doğal kayalar üzerine inşa edilmiştir. İkiz gözetleme kulesinde iki renkli taş işçiliği
görülmektedir. Düzgün kesme taşlarla kaplanan kule de, iç kalede olduğu gibi Horasan harcıyla yoğrulmuş, küçük moloz taşlar dolgu malzemesi olarak kullanılmıştır. İçten tonoz örtülü kulenin dış örtüsü yıkılmıştır. Yine kulenin güney taraftan düzlüğe açılan giriş kısmı da bir hayli harap durumdadır.
Kuzey, güney ve doğu taraftan tamamen doğal bir şekilde korunan kalenin kuzey tarafında ikiz bir kuleyle, bir de sur ayağı olduğu anlaşılan bir kalıntının dışında bugün başka hiçbir iz kalmamıştır
Karakale kuzey doğal kayalıklar
Kuzeyden derin bir vadi içinde kıvrılarak akan Araş nehri ile çevrelenen kale, güney ve doğudan derin yarlardan oluşan ve bugün kurumuş olan dere yatağı ile çevrilidir. Derenin geçmiş zamanlarda aktığı ve suyun yatağını yıkmaması için bölgeye has siyah kesme taşlardan set biçiminde duvarlar Örüldüğü görülmektedir. Her ne kadar kaynaklarda kuvvetli kuleleri olan kalenin biri dış, biri de iç olmak üzere iki kapısı olduğu geçiyorsa da, kaleden geriye kalan kısımda bunlar yoktur.
Sürmeli Kalesi (Karakale), 17.03.1989 tarihinde Erzurum Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nun 128 no. 'lu kararıyla, askeri kale grup ve tanımı ile koruma altına alınmıştır.